USER’S MANUAL Contemporary Art in Turkey 1986-2006*

Book Review:

Borga Kanturk, 2008
Translation by Bülent Çınar

Introduction:

The 10th Istanbul Biennale had such an impact on the art scene in Turkey that it led to a virtual “explosion” of artistic activities. The enthusiasm among artists and their ensuing work resulting from the Biennale could still be felt many months after it closed. Inspired by the previous Istanbul Biennale, the 10th’s curators, Vasıf Kortun and Charles Esche, implemented a strategy to expand the show all over the city, to both the European and Asian sides, and to create a citywide circulation of art with mobile public projects. Independent artists initiatives, art centres and museums backed by the major institutions such as Istanbul Modern and Santral Istanbul[1] participated in the project to draw public attention to the international audience of art lovers and collectors and capital that poured into Istanbul for the sake of contemporary art.

This lively atmosphere reached its climax at the opening of the Biennale. This year, there was so much interest that two openings were hosted at both Santral Istanbul and Antrepo. While Antrepo enjoyed a great success with its pavilion "Entre-polis," that attracted the biggest crowds during the Biennale, Istanbul Modern invited visitors to step right into an exhibition[2] on the Biennale itself. In this setting which was characterized by the neighboring corporate structures (Antrepo No: 3 where the Biennale was held and Antrepo No: 4 of Istanbul Modern), visitors were welcomed by several stands. In addition to familiar regulars like the Istanbul Foundation for Culture and Arts (IKSV) selling Biennale catalogues and souvenirs, the stand of Art-ist Publishing attracted quite a bit of attention. A meeting point for many, from participating artists to leading art writers, this stand was one of the most popular stops of the opening. Art-ist presented the audience with a reference book on the last two decades of contemporary art in Turkey.

“USER’S MANUAL Contemporary Art in Turkey 1986-2006” is a comprehensive edition published by Art-ist with the support of the publishing house Revolver based in Frankfurt, Germany. The co-editors are Halit Altındere and Süreyyya Evren. With the intention of offering an overview of the most recent twenty years of contemporary art in Turkey with contributions by 78 artists and 15 writers, Art-ist has delivered a comprehensive reference book that had been sorely missing on the market of art publications. So, now that a reference book is available, it is slowly finding its way into the libraries of many art enthusiasts and artists, and some criticism is beginning to be voiced, but no proper review on the book has been written so far.

The author of this article wants to take a critical look at the book. To clarify some questions, he conducted an interview with one of the editors, Halil Altındere whose cooperation was highly appreciated.[3]

VOL I:
Speed Reading

Initial Findings:
The publisher of the book, "Art-ist Production Design and Publishing", generally addresses a rather specific group of readers. Considering its target audience, the magazine positions itself close to the post-structuralist criticism and focuses both on Turkish and international contemporary art criticism. It has a vision that feeds off a provocative and opposing aspect of art. Art-ist’s profile if defined by writers such as Süreyyya Evren, Erden Kosova, and Sezgin Boynak. The publication in question, USER’S MANUAL, was prepared close to a reference book format derived from "Art Now." It appears to be a source that focuses on contemporary art from Turkey and consequently needs to deliver a general overview. Actually, this manual is an unusual publication for Art-ist in the way the book is presented. With its eclectic design, the publication stands out as something like a fetish object which may not appeal to long-time followers of Art-ist who are set on consistency. Art-ist is providing the reader with an elegant tabletop publication which is the very format it normally would deeply disapprove of.

The beginning of the book is divided into two chapters under the headings "Writers" and "Artists." An initial listing of dates and events and a preface by Süreyyya Evren and Halil Altındere and an introduction by Halil Altındere are followed by texts by 15 different writers. The second chapter includes 78 artists with four pages allocated to each. However, only visual materials were included in these pages.

This first chapter, which carries contributions by a central group from various generations, but particularly younger writers, provides a regional, historical, and general view of the contemporary art environment in Turkey and has an interesting story: As noted by Halil Altındere, according to the initial plans, the first chapter of the book was supposed to be composed of the transcripts of a debate at a roundtable meeting. This format was abandoned when the cooperation between participants could not be achieved and finally a compilation of multiple writers was selected. Now, although the texts are independent of each other, they nevertheless move on a chronological timeline extending from the 1980s to 2000s. This polyphonic structure is considerably similar to the format and content we know from other Art-ist publications. The essays as well as the accompanying predominantly black and white or blue visuals imply some reference to an Art-ist special issue. Süreyyya Evren collated the scattered pieces of this chapter and gave them a smooth and readable structure. While Süreyyya Evren put his editorial weight into the "Writers" chapter, Halil Altındere came to the forefront in the "Artists" chapter: Here, each artist was given four pages. Although some artists and exhibitions inevitably stand out in the essays that constitute the first chapter, the book follows a democratic policy in terms of the space provided to the artists. The issue that stands in the centre of criticism is the selection of these particular 78 artists, questioning whether Halil Altındere should have been such a determining factor in the choice of artists.

Another criticism voiced about the second chapter is the lack of additional reading available in the artists’ pages as the layout clearly focuses the reader's attention on visual materials only. In this format, with the exception of the pages where they appear as side notes in the texts of the first chapter, there is no mention of the artists’ production process and artistic understanding. Some artists are placed at the center of the texts while others only receive marginal comments in the footnotes—a situation that creates an obvious imbalance. This is once again proof of how little is actually read about contemporary artists in Turkey. In general, texts tend to deal with sociological issues, geographical events, works shown and stands taken. In addition, while information is available on certain artists active throughout the 1990s[4], the lack of analytical texts dealing with artists from the younger generation included in this book seems problematic.

While certain information may be obtained on artists referred to in the texts in the first chapter, there is a lack of information regarding the work of the artists who are not mentioned in this chapter. This shortcoming could have been overcome by including texts by the artists or short readings on their works in the second chapter. The editorial team also confessed that they had a difficult time due to the limited amount of texts provided by artists, and therefore chose this path to keep the balance and to be democratic. Despite all good intentions, the democratic ground tilts in the end, albeit inadvertently.

The book includes two indexes in addition to the two main chapters: "20 Important Exhibitions in Turkish Contemporary Art" and "Web Sites / Blogs of Artists, Initiatives, and Venues Controlled by Artists". Halil Altındere argues that we could see the former as a chapter and a matter for discussion in its own right. The second index, on the other hand, seems to be quite a right move, made in the name of "fairness" as mentioned by the editors. Here, a list of web sites and blogs of artists and writers from the contemporary art scene in Turkey is provided. The Internet and blog spaces deserve to be a subject of special interest. As a platform for many independent formations, they allow young writers and artists who experience difficulties in raising the required budgets to bring their publications to life. They enable them to present their activities rapidly to each other as well as to their audiences. In fact, some artists who work exclusively in the blog format deserve an important place in the Turkish art environment and it is good that the book has not overlooked such a vital field.

VOL II:
Second Reading, Detailed Reading

USER’S MANUAL: "Is this an anthology? A history book? A selection? Or, as the title announces with a tinge of irony, basically a user's manual?” Süreyyya Evren – Halil Altındere[5].

The historical process the USER’S MANUAL focuses on covers the decade between 1990 and 2000, during which the editors also played an active role in the art arena. Likewise, most of the authors we encounter in the first chapter either witnessed these years or debuted during this period. Among the texts about the 1990s, Ali Akay's piece titled "The Art Community in the 1990s" and Erden Kosova's "Contemporary Art in Turkey"[6] stand out. Evrim Altuğ's essay, "Media and Its Messages: Notes on Contemporary Art Criticism in Turkey" is noteworthy in terms of the issue, which it treats fairly. The author comments on the last two decades of contemporary art criticism in Turkey, not as an art historian but as an art journalist who has been working in this field for nine years, as he puts it. The text, "Visual Art as a Field of Complication" by Beral Madra—one of the most senior representatives of the country's contemporary art environment in the book—provides an assessment of the 1982-2007 period in Turkey departing from the generalist perspective. Ayşegül Sönmez picks up the thread from where Beral Madra leaves it and presents an assessment of the first years of the new millennium.

The impact that the Istanbul Biennale had both culturally and pedagogically on contemporary art in Turkey is described by Marcus Graf in a text on the history of the Biennale 1987-2007. Fulya Erdemci's essay "Thinking Otherwise"[7] notes that Turkey, and Istanbul in particular, has experienced an increased socio-cultural interest due to EU integration, however, with an emphasis on an Orientalist and touristic point of view. Erdemci analyzes the situation in regard to the changes during this era, constructs her essay on this problem and suggests alternatives.

In her essay "Digital-Minded Attempt: Detecting Digital Culture in Turkey", Başak Şenova establishes a family tree of collectives and individual artists who use new media as a form of artistic expression. Pelin Tan provides a short but a fairly informative text for outsiders where she evaluates artist initiatives and independent artist venues in Turkey which emerged mostly in the 2000s. Three essays that focus on the starting points of contemporary art in geographical regions outside Istanbul are ordered in a system which allows the reader to associate them with each other. These essays, written by Şener Özmen, Elmas Deniz, and Ferhat Özgür take a look at Diyarbakır, Izmir, and Ankara. The authors chronologically assess the independent structures and artistic movements at these places by moving from a local to a general perspective and by including various production strategies.

As noted by the book's editors, to understand the 2000s, first the 1990s need to be investigated; and to understand the 1990s, the 1980s and late 1970s are to be examined. The most striking document on 1980s is "Object Art, Conceptual Art, Post-Conceptual Art Trends in Turkey." The essay, written by Nilgün Özayten, is an extract from the author’s 1992 Ph.D. thesis. Yasıf Kortun's essay "Weak Fictions, Accelerated Destinies," written for the catalogue of the exhibition "Scorpaena: Contemporary Art from Istanbul" (Berlin 1998), is another authentic text that the editors “revived” for the book.

Looking at the 78 artists in the second chapter, we observe a general preference for artists who produced work during the 2000s. Halil Altindere personally takes responsibility for choosing the artists in this chapter (including the selection and arrangement of visual material which constitutes these pages). In this respect, the book differs from similar international works formed in accordance with the opinions of invited curators[8]. Generally, the selection of artists in such works is made by experts representing diverse philosophies and visions. In this book, however, artists and their works were selected only by one of the editors, which shifts the focus to artists he personally knows or has worked with, reflecting Halil Altındere's own curatorial chronology. To be fair, had the selection be made by an entirely different curatorial board, a great majority of the artists would have been chosen for this book.

USER’S MANUAL stands as the last step in Art-ist's and Halil Altındere's curatorial adventure[9] chronology. The comprehensive approach, which increasingly expands from the specific to the general, adopted by Altındere also in his exhibitions, aims to reach a wider audience.

The book clearly reflects the ebb and flow between Art-ist's provocative identity and its efforts to create a "guide" for a broader public. This tension becomes obvious with the two chapters seeming rather detached from each other. The effects of the struggle between "representation" and "identity" predominant in today’s art scene (with corporate museums, comprehensive reference publications, large private collections) also seem manifested in the book. This atmosphere also heralds a transformation in how contemporary art in Turkey is managed and presented. There is a need for change and new attitudes are under way. So it should not come as a surprise that USER’S MANUAL gives the impression of being the product of a transition period.

To conclude, a few remarks about recent developments:

It can be stated that the "National Exhibitions" in the 1990s were an important step[10], maybe even the beginning of change. These exhibitions could be called the away games for groups of artists from Turkey. And while the surprising interest in these events led to major breaks in the Turkish art world, they also communicated to international audiences that "there is contemporary art in this country." The introduction of USER’S MANUAL also mentions the so-called "Istanbul Miracle," a term referring to the surprising interest from the West. As a result, European curators reintroduced the Balkans to the agenda with a series of comprehensive national exhibitions that mainly focused on post-war trauma. The process continued as contemporary artists from Turkey found a special place for themselves in these exhibitions. Meanwhile, artists from Turkey also started to feature more prominently in art events outside Europe, such as the Sao Paolo Biennale.

Today, not the presence of contemporary art in Turkey is a matter of debate, but how to include new forms into the commercial art market. The number of institutions that show contemporary art is rising continuously, and some Turkish art institutions even participate in international contemporary art fairs. And while there is still some discussion in certain circles about contemporary art itself, many institutions and private collectors help contemporary artists gain stronger international recognition. Moreover, it is now possible for contemporary artists to find a place within corporate structures and other initiatives where long-term projects are implemented in order to ensure a sustainable impact. Given such vivid interest, efforts to record the near past of contemporary art in Turkey are inevitable, with private institutions, individuals, and museums launching initiatives reflecting their respective visions and strategies.

In this context, USER’S MANUAL Contemporary Art in Turkey is urgently needed. We shall thus extend our thanks first to the team that created the book, to authors and artists who shared their work without expecting anything in return, and finally to all those who are committed to the promotion of contemporary art in this country. Let us hope that the book will lead to further debate and subsequently to an abundance of publications on the topic.


* USER’S MANUAL Contemporary Art in Turkey 1986-2006, edited by Halil Altındere-Süreyyya Evren, Art-ist Prodüksiyon Tasarım Yayıncılık/İstanbul - Revolver Archiv für aktuelle Künst/Frankfurt am Main, 2007

[1] Santral Istanbul opened on 8 September 2007 with the exhibition "Modern and Beyond." The exhibition covered the period between 1950 and 2000 in Turkish art. Curators of the exhibition were Fulya Erdemci, Semra Germaner, Orhan Koçak, and Zeynep Rona. http://www.santralistanbul.com

[2] “Time Present Time Past – Highlights from 20 Years of the International İstanbul Biennale,“ September 2006 – 2 December 2007, Istanbul Modern, http://www.istanbulmodern.org

[3] For the full text of this interview please see www.resartworld.com
[4] This text, by Erden Kosova, is an excerpt from the exhibition catologue "In den Schluchten des Balkans"; curated by René Block at the Kassel Fridericianum Museum in 2003.

[5] Excerpt from the preface of USER’S MANUAL.

[6] Examples include interviews conducted by Erden Kosova and Vasıf Kortun with various artists such as Gülsün Karamustafa, Bülent Şangar, Esra Ersen, Aydan Murtezaoğlu, and Serkan Özkaya as well as various texts on their artistic production. (Please refer to the blogs http://vasif-kortun-eng.blogspot.com/ for Vasıf Kortun's articles and http://everestmylord.blogspot.com/ for Erden Kosova’s in Turkish.)

[7] The mentioned text was written for the catalogue of the exhibition "Focus Istanbul" but was withdrawn by the author as a response to the Orientalist approach of the exhibition and has not been published anywhere else.

[8] See: Ice Cream: Contemporary Art in Culture, 10 Curators, 100 Contemporary Artists, 10 Source Artists (2007), Vitamin Ph: New Perspectives in Photography (2006) are some examples published by Phaidon. Alternatively, series by Taschen such as Art Now (2001), Art Now Vol.2 (2005) and “Art Tomorrow” (2002) published by Terrail may also be added to these examples. Like the "User's Manual," these publications were also prepared not with the intention to accompany any exhibition.

[9] The exhibitions organized under Halil Altındere's curatorship include: “I am Bad and I am Proud” (2002), “Paving Stones Beneath the Beach”(2002) (Halil Altındere was co-curator of the exhibition curated by Vasıf Kortun and had assumed an important role in his artistic ascent with originating from Diyarbakır. Some artists coming from this region after the exhibition made an entry to the international art environment with their fierce and provocative rebukes.), “I will Kill You, I am Sorry” (2003), “Free-kick” (2005) (One of the co-exhibitions of the 9th Istanbul Biennale) and most recently “Be Realistic Ask for the Impossible” had the highest participation among exhibitions realized by Altındere. Mostly young artists were invited to show pieces at these exhibitions. They have been noted in Altındere's chronology as polyphonic curatorial works with increasingly crowded staff that aim to strike and shock the audience at first glance.

[10] Mahmut Koyuncu's essay in the User's Manual focuses on the national exhibitions, its genesis and the representation problem. See: User’s Manual, p. 88-101

User’s Manual: Contemporary Art in Turkey 1986-2006* Üzerine:

Kitap Eleştirisi:
Borga Kantürk, 2008

Giriş:

2007 yılının Eylül ayında 10.İstanbul Bienali’nin yaydığı elektrik, şehirdeki sanatsal aktivitelerin büyük bir coşkuyla ardı ardına patlamasına ve iki aylık bienal sürecinde on aylık tempoyu bir anda tüketmemize neden oldu. 10. Bienal, Vasıf Kortun ve Charles Esche’nin gerçekleştirdikleri bir önceki İstanbul bienalinden esinle, kente yayılma stratejisini, hem Asya hem Avrupa yakasına taşımayı amaçlamış, gezici kamusal projeleriyle de aşırı yüklenmiş bir sanat sirkülasyonu yaratmayı denemişti. Bu süreçte, bağımsız sanatçı inisiyatifleri, büyük sermaye destekli sanat merkezleri ve İstanbul Modern, Santral İstanbul[1] gibi müzeler, İstanbul’a akan uluslararası izleyicinin, koleksiyonerin ve sermayenin güncel sanat odaklı keşif gezisinde ilgi görmeyi amaçlayan etkinlikleriyle bienale eklemlenmişlerdi..

Bu kalabalık atmosfer, bienalin açılış etkinliklerinde zirveye çıkıyordu. Ancak bu seneki talepler o kadar fazlaydı ki, hem Santral İstanbul’da, hem de Antrepo’da iki görkemli açılış ardı ardına gerçekleştiriliyordu. Antrepo bienalin “Entre-polis”, başlıklı en geniş katılımlı pavyonunu ile sükse yaparken, İstanbul Modern gerçekleştirdiği bienal tarihine ilişkin sergiyle[2] bienal izleyicisini, en azından ilgili bir sergiyle, içeriye davet ediyordu. Birbirine komşu kurumsal (Bienalin gerçekleştirildiği Antrepo No:3 ve İstanbul Modern’in bulunduğu Antrepo No:4) yapıların yarattığı parti atmosferinin yaşandığı bu havuzda birkaç standla karşılaşıyorduk. İKSV’nin bienal kitaplarının ve hediyeliklerinin satıldığı alışılageldik standların dışında Art-İst yayıncılığa ait bir stand oldukça ilgi çekiyordu. Bienalin katılımcısı sanatçılardan, önemli sanat yazarlarına bir çok kişi için buluşma noktası olan bu mekan, açılışın gözde duraklarından biriydi. Art-İst iki-üç yıllık bir hazırlık periyodundan sonra Türkiye güncel sanatının son yirmi yılına odaklanan bir referans kitabı izleyiciyle buluşturuyordu. İstanbul Bienali ve İstanbul Modern arasındaki cause-effect tipi bir sergi stratejisi, takım oyunu gibi gözüken uzlaşmacı tavır istenildiği gibi işlemedi. Bu karmaşada karlı çıkan ise sade yalın standıyla, ilgi odağı olan art-ist yayıncılık oldu.

Art-İst’in, Frankfurt am Main merkezli yayınevi Revolver’in desteğini de alarak gerçekleştirdiği kapsamlı yayın, “Kullanma Kılavuzu: Türkiye’de Güncel Sanat 1986-2006” adını taşıyor. Kitap Halil Altındere ve Süreyyya Evren’in editörlüğünde hazırlanmış. Sözü geçen tarihsel döneme, 78 adet sanatçı ve 15 adet yazarın metinleriyle ışık tutmayı amaçlayan yayının çıkış nedeni Türkiye güncel sanatı için başvuru niteliğinde kapsamlı bir kitabın bulunmaması.

Artık konuya ilişkin referans bir yayınımız bulunmakta. Kitabın satışa çıkarılışından bu yana beş aylık bir süre geçti. Kitap yavaş yavaş bir çok sanatseverin, sanatçının eline ulaştı, kulaktan kulağa bir takım eleştiriler süre geliyor. Kitabın editörleri, birkaç duyuru ve tanıtım yazısı haricinde bir değerlendirmenin henüz yapılmadığından, gelen eleştirilerin de hep sözel olarak kendilerine iletildiğinden şikayetçi.

İşte bu metin, kitaba eleştirel bir gözle bakmak adına hazırlandı. Metin giriş niteliğindeki bu bölüm ve iki adet okumadan oluşuyor. Yazının iskeletinin kurulmasında ve kimi eleştiri noktalarının saptanmasında Halil Altındere ile yapmış olduğum sözlü görüşme bana kaynaklık etmiştir. Bu nedenle kendisine teşekkür ederim.


VOL I:
Hızlı Okuma


İlk Tespitler:
Kitabın yayıncısı olan “Art-İst prodüksiyon tasarım ve yayıncılık” aslında belirli bir sosyal sınıfa hitap ediyor. Hedef kitlesi itibariyle dergi, post yapısalcı eleştiriye yakın protest bir çizgiye sahip ve güncel sanat eleştirisi üzerine hem Türkiyeli hem uluslar arası sanat gündemine odaklanıyor. Sanatın kışkırtıcı ve muhalif yönünden beslenen bir vizyona sahip. Bu bağlamda Süreyyya Evren, Erden Kosova ve Sezgin Boynik gibi bu kanalın yazarlarının varlığı, Art-İst’in kimliğini belirgin keskin uçlarla çizmekte. Kullanma Kılavuzu adlı bu yayın ise “Art Now“ türevi bir referans kitap formatına yakın çizgide hazırlanmış. “Contemporary Arts from Turkey” vurgusu yapan bir kaynak olarak karşımızda. Bu nedenle de genel bir perspektif çizmek durumunda. Açıkça söylemek gerek ki kitap kurgusu bakımından alışık olmadığımız bir Art-İst yayınıyla karşı karşıyayız. Yayın, elit bir tasarım kimliğiyle, parlak kalın kapaklı bir fetiş nesnesi olarak göze çarpıyor. Bu tutum bir bakıma Art-ist takipçilerini ve bu kimliğin tutarlılığını savunan bazı kesimin negatif eleştirilerini almakta. Müzeler, galeriler ve enstitüler tarafından bugüne kadar üstlenilmeyen büyük referans kitapların yapısı ve şıklığını, bağımsız çatıdan gelen ve protest yapısına alıştığımız art-ist’in yayıncılığın üstlenmesiyle gibi bir durumla karşılaşıyoruz. Kitap, Art-İst’in bu bağlamda ürettiği ilk ve en geniş kapsamlı yayın olma özelliği taşımasının yanında, tasarım anlayışı ve içeriği sunuş şekli ile de kolleksiyonerlerin raflarında şık duran bir kitap olma iddiasını da karşılıyor.

Kitabı açıp index bölümüne baktığımızda, “Yazarlar” ve “Sanatçılar” başlıklı iki kısma ayrılmış olduğunu görüyoruz. Birinci kısım etkinlikler üzerinden konu edilen tarihlere ilişkin metinlerle durum değerlendirmesi yapmayı hedefliyor. Süreyyya Evren / Halil Altındere imzalı önsöz ve Halil Altındere’ye ait giriş yazısı sonrasında, 15 farklı yazarın metinlerinden faydalanılmış. İkinci bölümde ise 78 adet sanatçı bulunuyor ve seçilen her sanatçıya dörder sayfa ayrılmış. Ancak bu sayfalarda sanatçıların sadece iş görsellerine yer verilmiş.

Çekirdek yazar kadrosu farklı kuşaklardan, özellikle de genç yazarların Türkiyeli güncel sanat ortamına lokal, tarihsel ve genel bakan metinleriyle oluşturulmuş bu ilk bölümün ilginç bir öyküsü var. Halil Altındere’nin belirttiği üzere, aslında kitabın ilk bölümü bir yuvarlak masa toplantısı olarak gerçekleşecek bir tartışmanın kayıtlarından oluşacakmış ancak hedeflenen bu beraberlik sağlanamadığından bu formattan vazgeçilerek çok yazarlı bir yapıya dönülmüş. Yeni yapıda metinler, birbirinden bağımsız da olsa, 1980’li yıllardan 2000’lere uzanan bir zaman çizgisinde hareket ediyorlar ve bölümün eklektik yapısını oluşturuyorlar. Bu çok sesli yapı, Art-İst’in yayınlarında gördüğümüz formata ve içeriğe oldukça yakın. Yazılar ve onlara eşlik eden görsellerin siyah beyaz ve mavi ağırlıklı oluşu, kitapta biraz olsun Art-İst özel sayısı atfını yapıyor. Bu bölümdeki dağınık yapıyı akıcı ve okunabilir hale getirmek adına Süreyyya Evren’e büyük iş düşmüş. Süreyyya Evren “yazarlar” bölümünde editöryal ağırlığını koyarken, Halil Altındere ise “sanatçılar” bölümünde ön planda. İkinci bölümde ise durum bir bakıma değişiyor. Burada her sanatçıya dörder sayfalık eşit yer verilmesi olumlu gözüküyor. Birinci bölümü oluşturan yazılarda bazı sanatçıların, sergilerin öne çıkması kaçınılmaz olsa da, kitap sanatçılara verdiği alanda demokratik bir politika izlemiş görünüyor. Genellikle tartışılan nokta da bu 78 sanatçının seçimi noktasına kilitleniyor. Eleştiriler Halil Altındere’nin bu bölümdeki editörlüğü, bir bakıma küratöryal seçimi, bu kadar belirleyici olmalı mıydı sorusuna odaklanıyor.

Bu bölüme gelen diğer bir eleştiri ise, sanatçı sayfalarında bu sanatçılara yönelik okumaların yapılmamış olması. Okuyucuyu görsellere odaklayan bu yapı, hem kitapta hem Türkiye güncel sanat ortamında, sanatçıyı merkezine alan okumaların bir noktada tıkanık oluşunu gündeme getiriyor. Bu format ile sanatçılar, ilk bölümdeki metinlerde ara notlar olarak yer aldıkları sayfalar haricinde, üretimleri ve sanatsal anlayışları bakımından okunamıyorlar. Kimi sanatçıların metinlerin merkezinde yer almaları, kimilerinin ise birkaç dipnot dahilinde geçilmeleri, bilgilendirme bakımından bir adaletsizliği ortaya çıkarıyor. Bu durum Türkiye’de güncel sanatta sanatçı okumasının ne kadar az yapıldığını göstermekte. Okumaların genelde sosyolojik, coğrafi olaylar, bütünen ele alınan sergiler ve duruşlar üzerinden yapılması genel bir alışkanlık. Bunun yanı sıra 1990’larda etkin olan kimi sanatçılar üzerine bazı argümanlar üretilmişken[3] bu kitaba dahil edilen daha genç kuşaktan bir çok sanatçıya yönelik açımlayıcı metin eksikliği bir sorun olarak ortaya çıkıyor.

Birinci bölümü oluşturan metinlerde atıf yapılan sanatçılar hakkında belirli spesifik bilgiler edinilebilirken, bu bölümde adı geçmeyen sanatçıların üretimlerine ilişkin bir bilgi akışı eksikliği gözlemleniyor. Bu eksiklik, en azından ikinci bölümde sanatçıların kişisel metinlerine veya kitapta yer verilen çalışmalarına odaklanmış kısa okumalara yer verilerek kapatılabilirdi. Açıkçası kitabın editöryal kadrosu da bu türde okumaların ve sanatçıların kendilerini ifade eden metinlerin ciddi anlamda az oluşundan ötürü zorlandıklarını, dengeyi korumak ve demokratik olmak adına da böyle bir yola başvurduklarını söylüyorlar. Sonuca bakıldığında ise demokratik zemin istenmese de biraz kayıyor.

Kitap sözünü ettiğimiz iki ana bölüm dışında iki adet dizin içeriyor: “Türkiye Güncel Sanatında 20 Önemli Sergi” ve “Sanatçılar, İnisiyatifler ve Sanatçı Kontrolündeki Mekanların Web Siteleri / Blogları”. Halil Altındere bunlardan ilkini başlı başına bir bölüm ve tartışma konusu olarak görebileceğimizi savunuyor. Diğer sayfa ise editörlerin sözünü ettikleri “adaletli olma” vurgusu adına yapılmış, oldukça doğru bir hamle olarak görünüyor. Burada Türkiye’deki güncel sanat ortamına ilişkin sanatçılara ve yazarlara ait web siteleri ve blog’lar bir liste halinde veriliyor. Internet ve blog alanları, bir çok bağımsız oluşumun, yayın çıkarmak adına bütçeyi zor bulan pek çok genç yazar ve sanatçının kendi faaliyetlerini hızlı şekilde birbirlerine ve izleyicilere ulaştıracakları bir platform olarak özel bir ilgi konusu olmayı hak ediyor. Hatta bu işi ileriye götüren kimi blog yazarları sadece burada sürdürdükleri faaliyetlerle bile Türkiye sanat ortamı için önemli bir yeri hak ediyorlar. Kitabın da böyle bir alanı gözden kaçırmaması gayet sevindirici.

Vol. II:
İkinci Okuma, Detaylı Okuma:

User’s Manual: “Bu bir antoloji mi? Tarih kitabı mı? Bir seçki mi? Yoksa, başlığın da hafif ironiyle söylediği gibi, temelde bir kullanma kılavuzu mu?” Süreyya Evren – Halil Altındere[4].

İki ana bölümden oluşan Kullanma Kılavuzu’nun odaklandığı tarihsel süreç, özellikle editörlerin de sanat arenasında aktif rol oynadığı 1990 ila 2000 yılları arasını kapsayan on yıllık süreç. Bu bakımdan birinci bölümde karşılaştığımız yazarların çoğu bu yıllara tanıklık etmiş veya bu alandaki ilk faaliyetlerine başlamış kişiler. 1990’lara odaklanan metinler içerisinde Ali Akay’ın “1990’ların Sanat Ortamı” başlıklı yazısı ile Erden Kosova’nın “Türkiye’de Güncel Sanat”[5] adlı metni öne çıkmakta. Evrim Altuğ’un “Medya ve Mesajları: Türkiye’deki Güncel Sanat Eleştirisine Dair Notlar“ başlıklı yazısı, dürüstçe ilgilendiği konu bakımından kayda değer. Yazar kendi değimiyle “Bir Sanat Tarihçisi değil de, bu işi dokuz yıldır yapmaya uğraşan bir Sanat Gazetecisi yaklaşımıyla“ Türkiye’deki güncel sanat eleştirisinin son 20 yılına ilişkin notlar düşüyor. Ülkedeki güncel sanat ortamının kitaptaki en eski tanıklarından Beral Madra’nın “Bir Karmaşa Alanı Olarak Görsel Sanat” adlı metni, genel perspektiften hareketle Türkiye’de 1982-2007 arasındaki süreci değerlendiriyor. Ayşegül Sönmez ise Beral Madra’nın bıraktığı yerden devralıp 2000’lere odaklanan bir değerlendirme yapıyor.

İstanbul Bienali’nin hem kültürel, hem pedagojik yönden Türkiye güncel sanatına kattığı etki bienalin tarihine –1987-2007– ilişkin bir metinle Marcus Graf’ın kaleminden çıkmış. Fulya Erdemci’nin “Başka Türlü Düşünmek” metni[6] Türkiye’nin ve özellikle İstanbul’un AB entegrasyonu dolayısıyla yoğunlaşan sosyo-kültürel bir ilgiye maruz kalmasına, dışardan görünen temsiliyetinin ne kadar oryantalist ve turistik bakış odaklı olduğuna işaret ediyor. Erdemci metnini bu sorunsal üzerinden kurarak alternatif öneriler getirmekte ve duruma dönemin değişimi üzerinden bakmakta.

Başak Şenova, “Dijital Girişim:Türkiye’de Gelişen Dijital Kültürün Farkına Varmak” metniyle yeni-medyanın olanaklarıyla sanat üreten kolektiflerin, sanatçıların, düzenledikleri etkinler dahilinde bir şeceresini çıkarıyor. Pelin Tan, özellikle 2000’lerde karşımıza çıkan, Türkiye’deki sanatçı inisiyatiflerini, bağımsız sanatçı mekanlarını bir arada değerlendirdiği kısa ancak dışarıdan bir göz için oldukça bilgilendirici bir metin sunuyor. İstanbul dışındaki coğrafi bölgelerde güncel sanatın hareket noktalarına odaklanan üç metin editörler tarafından, birbirleriyle ilişkilendirilerek de okunabilecek bir dizgeyle, sıralanmış. Şener Özmen, Elmas Deniz ve Ferhat Özgür’e ait bu metinler Diyarbakır, İzmir ve Ankara’ya bakmakta. Yazarlar kendi bölgelerindeki bağımsız yapılanmaları, sanatsal hareketlenmeleri, lokalden genele hareket alanlarına ve farklı üretim stratejilerine odaklanarak kronolojik değerlendirmelere tabi tutmaktalar.

Kitap editörlerinin belirttiği şekliyle, 2000’leri anlamak için 1990’lara; 1990’ların kazısını yapmak içinse 1980’lere ve 1970 sonlarına değiniliyor. 1980’lere ilişkin en vurucu belge niteliği taşıyan metin “Türkiye’de Obje Sanatı, Kavramsal Sanat, Post-Kavramsal Sanat Eğilimleri” başlığıyla karşımıza çıkıyor. Nilgün Özayten’e ait bu metin, yazarın 1992 tarihli doktora tezinden derlenmiş. Vasıf Kortun’un 1998 tarihinde Berlin’de gerçekleştirilen “İskorpit: İstanbul’dan Güncel Sanat” adlı serginin kataloğu için hazırladığı “Zayıf Kurgular Hızlandırılmış Kaderler” başlıklı metin ise editörler tarafından özellikle kitap için kullanılmak istenen bir diğer metin.

İkinci bölümde yer alan 78 sanatçıya baktığımızda ise genelde 2000’lerde üretim göstermiş sanatçıların tercih edildiğini görüyoruz. Bu bölümdeki sanatçıların seçimi (buna bu sanatçıların sayfalarının içeriğini oluşturan görsellerin seçimleri ve sıralanışları dahil) Halil Altındere’nin kişisel seçkisiyle gerçekleştirilmiş. Kitap bu haliyle uluslararası örneklerdeki özel davetli küratörlerin fikirlerinin alınmasıyla oluşturulmuş yapıdan bir bakıma uzaklaşmakta[7]. Genellikle bu tür seçkilerde sanatçı seçimleri, farklı beğeni ve vizyonlardan gelen bilirkişiler tarafından oluşturulmuş listeler ışığında belirlenmektedir. Bu kitapta ise sanatçı ve çalışmalarının yalnızca kitabın bir editörü tarafından seçilmiş olması, kitabın kendi tanıklığı ve sergilerinde yer alan sanatçılar üzerine odaklanmasına yol açıyor. Özellikle orta kuşak ve genç sanatçılara, işlerine, bu ortamı bilen bir sanat takipçisi gözüyle bakınca ortaya Halil Altındere’nin küratoryal kronolojisi çıkıyor. Ancak bu seçkinin bambaşka Türkiyeli küratöryel bir kurul dahilinde yapılması halinde bile listede yer alan sanatçıların büyük çoğunluğunun benzer sanatçılara odaklanacağı da kabul edilmesi gereken bir gerçek.

Kitap bir noktada Art-İst’in ve Halil Altındere’nin küratoryal serüveninin[8] bir kronolojinin son halkası gibi duruyor. Altındere’nin sergilerinde olduğu gibi editörlüğünü yaptığı bu kitapta da, spesifikten giderek genele yayılan, kapsayıcılığı daha geniş kitleye ulaşmayı amaç edinen bir yapı ortaya çıkıyor.

Kullanma Kılavuzu, Art-İst’in provokatif ve uç olma durumunu koruyan kimliği ile, genele, geniş kitleye hitap eden bir “kılavuz” içeriği oluşturma çabası arasında bir git gel yaşıyor. Bu durum birbirinden kopuk gözüken, kaynaşmakta zorlanan iki bölüm arasında kendisini hissettiriyor. Kılavuz’da da tıpkı Türkiye güncel sanat ortamının, kurumsal oluşumlar ve sermaye ilişkileri etrafında yaşadığı “Temsil” ve “Kimlik” kargaşasının (hızlıca açılan müzeler, geniş kapsamlı referans yayınlara, büyük kişisel sergilere yönelen kurumlar) etkileri belirmiş gibi. Kitabın ortaya çıktığı dönemdeki bu atmosfer, Türkiye Güncel Sanatının kurumsallaşması ve yönetimi üzerinde dönüşüm sinyallerinin habercisi. Değişime ihtiyaç var ve taşlar yerinden tekrar oynamaya başladı. Bu haliyle de Kullanma Kılavuzu bir geçiş döneminin eseri olduğunu sezdiriyor.

Bugünlere gelene dek yaşananlara kısaca baktığımızda:

1990’larda “Ulus Sergileri“ adı verilen sürecin yaşanması önemli bir adımdı[9]. Bu süreç değişimin başlangıcı olarak nitelendirilebilir. (Bu sergiler, Türkiyeli sanatçıların gruplar halinde çıktıkları deplasmanlar niteliğindeydi. Bu etkinliklere gösterilen şaşırtıcı ilgi, hem ülke sanatında önemli kırılmalara yol açtı, hem de uluslararası ortam içinde “bu ülkede güncel sanat var” fikrini besledi. Kitabın giriş bölümünde, bu süreçte batıdan gelen şaşırtıcı ilgiye yönelik olarak Türkiyeli sanatçılara “İstanbul Mucizesi” adlandırmasından söz edilmiş.) Sonrasında Avrupalı küratörlerin ulus sergileri ve özelikle savaş sonrası travmalarına odaklanarak Balkanlar’ı tekrar gündemlerine almaları, bu coğrafyaya odaklanan bir dizi kapsamlı sergiyi gündeme getirdi. Bu sergilerde Türkiyeli güncel sanatçıların kendilerine özel yerler bulmasıyla süreç devam etti. Bu arada Avrupa dışı bölgelerde de, Türkiyeli sanatçıların varlığı önce Sao Paolo Bienali gibi önemi sanat etkinlikleriyle başlamış oldu.

Yıl 2008 ve şimdilerde artık Türkiyeli güncel sanatın varlığı değil, bu sanatın ticari olarak pazara ne şekilde dahil edilebileceği tartışılıyor. Güncel sanat sergileyen kurumların sayısı giderek artmakta ve kimi Türkiyeli sanat kurumları uluslararası güncel sanat fuarlarında da boy göstermekte. Türkiye sanat ortamında bazı kesimler oldukça bağnaz ve kapalı tutumlarıyla hala sanatın tanımsal tartışmalarıyla meşgul olup gelinen noktayı bir tül perdeyle örtmeye çalışsalar da, yurtdışından gelen bu ilginin farkına varmış kurumsal yapılar ve bireyler güncel sanatçıları kendileriyle beraber ilginin merkezine doğru birer adım öne çıkartmaktalar. İstanbul’un 2010 Avrupa Kültür başkenti seçilmesi, doğudaki sanat merkezlerinin yön değiştirmesi, Dubai’deki güncel sanat-para ilişkisindeki yeni hareketler.. Hızlıca açılan müzeler, sanatçı misafir programları artık güncel sanat adına günü kurtarmaya yönelik projeler değil. Sanatçıların devamlılığını amaçlayan 10-20 yıllık projelerin üretildiği kurumsal yapılarda ve diğer inisiyatiflerde Türkiyeli güncel sanatçılara yer bulmak artık mümkün. Bu ilgi varken, biraz kayıt dışı kalmış olan Türkiye güncel sanatının yakın geçmişini kayda dökme çabasına girmek kaçınılmazdı. Hem özel kurum ve kişiler, hem de müzeler kendi vizyonlarının ve stratejilerinin ışığında bu işe giriştiler.

İşte tam da bu zamanda, bir Türkiye Güncel Sanatı Kullanma Kılavuzu’na ihtiyacımız vardı. Öncelikle kitabı oluşturan ekibe, sonrasında da bu yayın için emeklerini karşılıksızca paylaşan yazar ve sanatçılara, güncel sanatın bu ülkedeki misyonu-vizyonu için emek veren bütün insanlara teşekkür etmek gerek. Umalım ki kitap gerekliliğini daha da yerine getirecek tartışmalara yol açsın. Böylelikle yayın konusunda bolca alternatifle karşılaşma şansını da bulabilelim.

*User’s Manual: Contemporary Art in Turkey 1986-2006, Edited by Halil Altındere-Süreyya Evren, Art-ist Prodüksiyon Tasarım Yayıncılık/İstanbul - Revolver Archiv für aktuelle Künst/Frankfurt am Main, 2007

[1] Santral İstanbul 8 Eylül 2007 tarihinde “Modern ve Ötesi” sergisiyle açıldı. Bu sergi Türkiye Sanatı’nın 1950 ila 2000 yılları arasındaki sürecini kapsamaktaydı. Serginin küratörlüğünü Fulya Erdemci, Semra Germaner, Orhan Koçak ve Zeynep Rona gerçekleştirdi. http://www.santralistanbul.com

[2] “Şimdiki Zaman Geçmiş Zaman - 20 Yılda Uluslararası İstanbul Bienali’nden İz Bırakanlar“, 06 Eylül – 02 Aralık 2007, İstanbul Modern, http://www.istanbulmodern.org

[3] Erden Kosova’ya ait bu metin, 2003 yılında Rene Block'un küratörlüğünde Kassel Fridericianum Müzesinde gerçekleşen 'In den schluchten des Balkans" adli sergi katalogundan alınmıştır.

[4] User’s Manual’in önsözünden alıntılanmıştır.

[5] Erden Kosova’nın ve Vasıf Kortun’un Gülsün Karamustafa, Bülent Şangar, Esra Ersen, Aydan Murtezaoğlu ve Serkan Özkaya gibi kimi sanatçılarla yaptıkları mülakatlar ve onların sanat üretimleri üzerine odaklanmış çeşitli metinler buna örnek verilebilir. (Vasıf Kortun’un yazıları için http://vasif-kortun-eng.blogspot.com/, Erden Kosova’nınkiler için ise http://everestmylord.blogspot.com/ adlı blog sitelerine başvurabilirsiniz.)
[6] Söz konusu metin, “Focus İstanbul“ başlıklı serginin kataloğu için yazılmış, ancak serginin oryantalist bakışta oluşuna karşı tepki olarak yazar tarafından geri çekilmiş ve başka hiçbir yerde yayımlanmamıştır.

[7] Bkz: Ice Cream: Contemporary Art in Culture, 10 Curators, 100 Contemporary Artists, 10 Source Artists (2007), Vitamin Ph: New Perspectives in Photography (2006) Phaidon yayınları tarafından çıkartılmış bazı örnekler. Buna alternatif olarak Taschen yayınlarından Art Now (2001), Art Now Vol.2 (2005) gibi seriler ve Terrail yayınlarından basılmış “Art Tomorrow” (2002) örneklere ilave edilebilir. Bu yayınlar da “Kullanma Kılavuzu” gibi herhangi bir sergiye eşlik etmeksizin hazırlanmıştır.

[8] Halil Altındere’nin küratörlüğünü yaptığı sergiler sırasıyla: “Kötüyüm ama gurur duyuyorum”(2002), “Plajın Altında Kaldırım Taşları”(2002) (Vasıf Kortun’un küratörlüğünde gerçekleşen sergide Halil Altındere co-küratördü ve bu sergideki diyarbakır menşeyli sanatsal çıkışında önemli bir rol üstlenmişti. Sergi sonrasında bu bölgeden gelen kimi sanatçılar sert ve provokatif çıkışlarıyla uluslararası sanat ortamına giriş yapmış oldular.), “Seni Öldüreceğim Çok Üzgünüm” (2003), “Free-kick” (2005) ( 9. İstanbul Bienali eş sergilerinden birisiydi) ve son olarak “Gerçekçi ol imkansızı talep et” Altındere’nin gerçekleştirdiği en kalabalık katılımlı sergiydi . Bütün bu sergiler daha çok genç sanatçıların davet edildiği sergilerdi. Giderek kadroları kalabalıklaşan, çok sesli, ilk karşılaşmada çarpmayı ve şoke etmeyi hedefleyen küratöryal çalışmalar olarak Altındere’nin kronolojisine yazıldılar.

[9] Kullanma Kılavuzu’nda yer alan Mahmut Koyuncu’ya ait metin ulus sergileri, ortaya çıkış süreci ve temsil sorununa odaklanıyor. Bkz: User’s Manual, s. 88-101